مهدویت و مسائل کلامى جدید

»» مهدویت و مسائل کلامى جدید

اشاره:

در این شماره پس از بیان مقدمه و اشاره‏اى به مباحث گذشته، به سومین دیدگاه در باب چیستى وحى یعنى دیدگاه فعل گفتارى مى‏پردازیم. پس از تعریف و شرح این دیدگاه به ذکر ارکان وحى از این منظر پرداخته، سپس ملاک و معیار داورى بین سه دیدگاه در مقام نظر را بیان نموده، آنگاه که از وجود معیار عقلى محض و راهنماى برون دینى ناامید گشتیم، سراغ داورى با ملاک‏هاى درون دینى مى‏رویم.

در داورى نصوص دینى در این‏باره، مى‏یابیم که وحى حقیقتى دو لایه است؛ در یک لایه از آن که وحى انزالى و دفعىِ قرآن است، موافق دیدگاه اول یعنى دیدگاه گزاره‏اى است. و در یک لایه دیگر که وحى تنزیلى و تدریجىِ قرآن است، موافق و هماهنگ با نظریه سوم یعنى دیدگاه فعل گفتارى است. ولى دیدگاه دوم، یعنى تجربه دینى هیچ موافقتى با نصوص قرآنى و دینى ندارد.

مقدمه:

گذشت که در ادیان وحیانى، معناى واحدى از وحى وجود ندارد. گفتیم سه دیدگاه عمده در این‏باره وجود دارد؛ دیدگاه اول و دوم را در دو شماره ششم و هفتم بیان نمودیم و گفتیم که در دیدگاه گزاره‏اى، وحى یک نحوه انتقال اطلاعات از سوى خدا یا فرشته وحى به پیامبر است و آنچه به پیامبر منتقل مى‏شود مجموعه‏اى از حقایق است که لزوما سرشت زبانى ندارد و این پیامبر است که در مقام انتقال و ابلاغ این پیام و حقایق، به آنها سرشت و جامه زبانى مى‏پوشاند. به این جهت، در این دیدگاه، جمله و گزاره را از هم جدا کرده، و چهار فرق بین آنها گذاشت.

بنابراین دیدگاه، وحى عبارت از حقایق است که بر قلب پیامبر القاء مى‏شود. بنابراین، گزاره عبارت از محتوا و مضمونى است که به هنگام در میان گذاشتن با دیگرى، از راه جملات و عبارات مطرح مى‏شود. پیداست که انتقال یک پیام به دیگرى، لزوما از طریق کلمات و جملات صورت نمى‏گیرد. گاهى ممکن است با اشاره‏اى، پیام منتقل شود.

استفاده از الفاظ و کلمات و داشتن خصلت زبانى در ابلاغ پیام وحیانى، امرى قهرى و قطعى و اجتناب‏ناپذیر، از دیدگاه گزاره‏اى نیست.

در این شماره خواهد آمد که این دیدگاه و برداشت از وحى، با یک لایه از وحى اسلامى، یعنى نزول دفعى و جمعى قرآن (در شب قدر) بر قلب پیامبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله) سازگار است.

دومین دیدگاه درباره وحى که مورد بحث و کنکاش قرار گرفت، «دیدگاه تجربه دینى» بود. در تعریف تجربه دینى گفتیم، تجارب دینى، تجربه‏هایى هستند که شخصِ تجربه‏گر در مقام توصیف پدیدار شناختى این تجربه، از واژه‏ها و مفاهیم دینى استفاده مى‏کند. همچنین گفتیم که ارکان وحى تجربى عمدتا سه چیز است: 1. خدا، 2. پیامبر 3. مواجهه خدا با پیامبر و آنچه که به عنوان متون مقدس مطرح مى‏شود، توصیف، گزارش و سفرنامه پیامبر از این سفر وحیانى و روحانى او است.

همچنین علل زمینه‏ساز طرح دیدگاه تجربى که پنج عامل تأثیرگذار بود را ذکر نمودیم.

صاحب این دیدگاه معتقد است که هسته اصلى تشکیل دهنده دین، تجربه‏ها و حالت‏هاى باطنى است که در تجربه دیندارانه، شخص تجربه مى‏کند. وحى در دیدگاه تجربه دینى، نفس مواجهه خدا با پیامبر است، بدون آنکه هیچ پیامى انتقال یابد.

همانگونه که گذشت، پذیرش دیدگاه تجربه دینى در مغرب زمین، به خاطر حلّ مشکلات و عوامل پنج‏گانه‏اى بود که دنیاى مسیحیت و الهیات آن را فرا گرفته بود؛ امّا این خود باعث ایجاد مشکلات متعدد دیگرى شد و عوارض ناخوشایندى داشت که به دین و دیانت لطمات سنگینى وارد ساخت. مع الأسف بعضى از روشنفکران ما نیز، این نظریه را پذیرفته و به توجیه و توضیح آن پرداخته و تئورى را (به نام بسط تجربه نبوى،) بر اساس آن و غافل از ناسازگارى با متون دینى و نصّ قرآن، مطرح نموده است.

اکنون به نظریه سوم در باب وحى یعنى «دیدگاه فعل گفتارى» مى‏پردازیم.

دیدگاه سوم در باب وحى

دیدگاه فعل گفتارى

اصل بحث به یک تئورى برمى‏گردد که یکى از فیلسوفان تحلیلى به نام جى اِل آستین(1) مطرح کرد. البته طرح او این گونه که او مطرح کرد، تازگى دارد وگرنه (به صورت گوهرى) بحث‏هایى هستند که ما در نگاه سنّتى‏مان به وحى داریم. وى تحت عنوان فعل گفتارى بحثى را مطرح کرد که اصل آن بحث مربوط به وحى نیست. او از دسته فیلسوفان تحلیلى است و بر این باور است که واحد ارتباط زبانى جمله نیست، بلکه واحد ارتباط زبانى فعل گفتارى است. برخلاف فیلسوفان گذشته که در مقام ارتباط و گفت و گو و کار برد زبان، واحد ارتباط زبانى را جمله مى‏دانستند. بنابراین، ما در انتقال معانى و مفاهیم از زبان استفاده مى‏کنیم، ولى این که بلوک‏هاى اولیّه‏اى که آن ارتباط زبانى را مى‏سازند چه هستند، این جاى بحث و گفت‏وگو است؛ لذا بحث ایشان مستقیما به وحى برنمى‏گردد. تصویر سنّتى این است که جمله یعنى قول تامى که «یصّح السّکوت علیها» است که این عبارت از بلوک و واحد ارتباط زبانى است، ولى ایشان مى‏گوید: «واحد ارتباط زبانى فعل گفتارى است». سپس مى‏گوید: «این فعل گفتارى از سه بخش تشکیل مى‏شود:

1 ـ فعل نفس گفتار(2)

2 ـ فعل ضمن گفتار(3)

3 ـ فعل بعد گفتار.»؛(4) یعنى وقتى ما یک فعل گفتارى انجام مى‏دهیم، در محاوراتمان این سه کار را انجام مى‏دهیم و هر یک از این کارها اجزایى دارد.

در فعل نفس گفتار نخست:

آواها و اصواتى را بر زبان جارى مى‏کنیم. دومٌ این آواها و اصوات به یک واژگان خاص اختصاص دارند و از یک ساختار نحوى ویژه پیروى مى‏کنند. پس فعل نفس گفتار آوا و اصواتى را همراه دارد. این اصوات مربوط به واژگان و دستور زبان خاصى هستند و معناى خاصّى هم دارند که اوّلى را «فعل آوایى» دومى را «گفتارى یا سخن وار» سومى را هم «فعل دلالى» مى‏نامد (چرا که مضمونى دارد که افراد به آن مضمون دلالت و هدایت مى‏شوند). به هنگام گفت و گو کلماتى بر زبان من جارى مى‏شود، این کلمات به یک زبان خاص اختصاص دارند؛ یعنى از واژگان و ساختارهاى نحوى ویژه‏اى پیروى مى‏کنند در عین حال معنایى خاص در ذهن مخاطب باقى مى‏گذارند؛ بدین‏گونه که منِ گوینده مى‏خواهم این معانى به مخاطب منتقل شود و او را از طریق این کلمات به آن معانى که در ذهن دارم دلالت کنم.

فعل ضمن گفتار چیست؟ ایشان مى‏گوید: «فعل ضمن گفتار این است که در ضمن این داد ستد و فعل گفتارى که ما انجام مى‏دهیم، این نکات و معانى را من به شما منتقل مى‏کنم. به دنبال این معانى که به شما منتقل مى‏شود، ممکن است حالت‏هایى در وجودتان ایجاد شود. مثلاً این سخن گفتن، در شما حالت ترس یا حالت تعجّب یا اقناع پدید مى‏آورد. این‏ها حالاتى هستند که ابتدا معنایى را به شما منتقل مى‏کند و ممکن است به دنبال این سخن و معنا که شما دریافت مى‏کنید، حالت‏ها یا رفتارهایى در شما بروز پیدا کند که آقاى آستین به آن فعل بعد گفتار، مى‏گوید. با این حال سخنان او در توصیف فعل ضمن گفتار خیلى با صراحت و و وضوح، همراه نمى‏باشد. فیلسوفانى چون جان سرل(5) تا اندازه‏اى در این باره توضیح داده‏اند، ولى سخنان خود او درباره فعل ضمن گفتار تا حدودى ایهام دارد. وى مى‏گوید: فعل ضمن گفتار کارى است که ما ضمن سخن گفتن مى‏کنیم و حالتى را در دیگرى به وجود مى‏آوریم. مثلاً ضمن سخن گفتن ممکن است هشدارى بدهیم و در نتیجه کسى را به تعجّب وا داریم. این کارى است که از سوى ما انجام مى‏شود و مترتّب بر فعل ما است. در واقع، به رفتارى که ممکن است او به دنبال این فعل انجام دهد (که منشأ آن، گفتار ماست) و حالتى که ممکن است پس از شنیدن سخن ما در او پدید آید (مثل حالت تعجّب هراس و اقناع و غیره) را فعل بعد گفتار مى‏گوید. این حالات، تأثیراتى است که به دنبال گفته ما در مخاطب ایجاد مى‏شود و سرچشمه آن نیز گفته‏هاى ماست. به بیان دیگر ایشان مى‏خواهد به یک معنا آن را به متکلّم نسبت دهد، با این توضیح که سخنان متکلّم منشأ این رفتار و حالات در مخاطب شده است. این که کلام چه تأثیرى در مخاطب داشته باشد، تنها تابع کلمات نیست و تا اندازه‏اى نیز به زمینه انفسى شنونده بر مى‏گردد. این که ما مى‏گوییم مربوط به واژگان و دستور زبان خاص هستند، لازمه‏اش این است که باید معانى خاصى هم داشته باشند. هدف شما از به کار بردن این کلمات و ساختارهاى زبانى، دلالت است؛ یعنى مى‏خواهید با گفتن این کلمات و واسطه قرار دادن آن‏ها، مخاطب خود را به معانى مورد نظر دلالت کنید. معنایى را که از طریق شنیدن در ذهن شنوند شکل مى‏گیرد فعل ضمن گفتار مى‏گویند. کلمات، مخاطب را به معنایى منتقل مى‏کنند؛ این انتقال مخاطب به معنا، فعل ضمن گفتار است.

گاهى گوینده ضمن گفتار، در حالى که معانى را به شما منتقل مى‏کند ممکن است به شما هشدار نیز بدهد و یا شما را نسبت به یک مطلبى مشتاق کند. این اشاره‏اى که گوینده همراه با گفتارش پدید مى‏آورد و با آن در مخاطب تأثیر مى‏گذارد، «فعل ضمن گفتار» است. اصل گفتار او کلمات و اصواتى است که معنا دارند و از ساختار نحوى معیّنى برخوردارند. همراه با این گفتار؛ ممکن است کارهایى نیز انجام دهیم، مثل هشدار دادن بر حذر داشتن و مانند این‏ها که ظهور این کارهاى ضمنى در مخاطب، أمرى است که سرچشمه گرفته از فعل گفتارى ما و وابسته به آن است که از آن به فعل «بعد گفتار» تعبیر مى‏کنیم؛ یعنى بعد از گفتار ما اتّفاقهایى مى‏افتد، که این بیان اصلى آقاى آستین است. اصل این بحث هرگز در وحى مطرح نشده است، ولى بعضى از متکلمان مغرب زمین این را دست مایه‏اى براى توصیف و تفسیر وحى قرار داده‏اند.

این بحث وقتى به عالم وحى کشیده شد و به عنوان افعال وحیانى مطرح گردید، معنایش این است که کارى که خدا با پیامبر انجام داده است پدید آوردن یک فعل گفتارى است؛ یعنى خداوند در آن مواجهه وحیانى با پیامبر، کلمات و واژگان ویژه‏اى را از یک زبان ویژه‏اى به کار گرفت و از این‏ها معانى ویژه‏اى را اراده کرده، لذا وحى ذاتا یک سرشت زبانى، آن هم ناظر به زبان خاص دارد که لازمه آن تجربه و مواجهه است. قبلاً هم اشاره کردیم که در وحى گزاره‏اى نیز باید میان پیامبر و فرشته وحى یا میان پیامبر و خداوند، مواجهه و تجربه‏اى وحیانى صورت گیرد، ولى آن مواجهه حقیقت وحى نیست، بلکه لازمه‏اى است که وحى در زمینه آن لازمه باید شکل گیرد. در این جا هم حتما مواجهه‏اى میان خدا و پیامبر بوده، ولى حقیقت و سرشت وحى، فعل گفتارى خداست. لذا اوّلاً خدا واژگان و دستور زبان ویژه‏اى را از یک زبان طبیعى خاص به کار گرفته تا این که معنا و پیام ویژه‏اى را به پیامبر منتقل کند؛ یعنى آن پیامى که در دیدگاه گزاره‏اى مطرح بود، این جا نیز مطرح است، در عین حال آن پیام با هر قالبى منتقل نشده، بلکه با به کارگیرى کلمات و الفاظ و دستور زبان معیّنى به پیغمبر منتقل شده است. لذا وحى، فعل گفتارى خدا مى‏شود. به این ترتیب وحى ذاتا در مقام صدور از جانب خداوند، یک سرشت زبانى مقید به یک زبان معین پیدا مى‏کند.

ارکان وحى در دیدگاه فعل گفتارى

ارکان چنین شکلى از وحى چهار چیز است: خدا، پیامبر، فعل نفس گفتار، فعل ضمن گفتار. فعل بعد گفتار از ارکان و ذات وحى نیست؛ زیرا فعلى است که متفرّع بر سخنان گوینده بوده و حالات، اعمال یا اندیشه‏هایى است که در ذهن مخاطب به وجود مى‏آید از این رو متالّهانى چون نیکولاس و لتراسترف بر آن تصریح و تأکید نموده و گفته‏اند: «فعل بعد گفتار فعلى است که متفرّع بر فعل نفس گفتار و ضمن گفتار بوده، به دنبال آن‏ها حاصل مى‏شود، هر چند لازمه چنین برداشتى از وحى، تجربه است و تجربه نیز اجتناب‏ناپذیر است، ولى در این‏جا تجربه دیگر مقوّم حقیقت و سرشت وحى تلقى نمى‏شود، بلکه مقوّم آن، دو رکن از ارکان فعل گفتارى است. این چکیده سخن در دیدگاه سوم است.

اصل این دیدگاه یعنى به کارگیرى تئورى «آستین» درباره وحى، از یکى از متألّهان الهیات اصلاح شده در مسیحیت، به نام «نیکولاس ولترسترف» است. ایشان همان سخن را آورده و گفته است: «وحى عبارت است از تکلّم الهى» و تکلّم هم طبق تئورى آستین «فعل گفتارى» متکلّم است. تفصیل این سخن در کتاب «وحى و افعال گفتارى» از آقاى على‏رضا قائمى‏نیا آمده است.(6)

ـ آیا ضابطه و ملاکى براى داورى میان سه دیدگاه یاد شده هست؟

ما با این سه دیدگاه روبه‏رو هستیم؛ حال باید دید شیوه داورى و ضابطه‏اى که بر اساس آن بتوانیم بعضى دیدگاه‏ها را تخطئه و بعضى را تصحیح کنیم و بپذیریم چیست؟

اساسا درباره وحى و چیستى آن، آیا ما به خودى خود و صرف نظر از تعالیم انبیا راهى براى داورى داریم یا نه؟ و اگر به خودى خود راهى نداریم، در این صورت در مقام عمل سراغ چه چیزى باید برویم؟

در این جا شایسته است به این نکته بپردازیم که آیا در برابر این دیدگاه‏ها و در مقام داورى ـ صرف نظر از تعالیم انبیا و ادیان ـ ملاکى براى ترجیح داریم یا خیر؟ سپس اگر نظرا ملاکى براى داورى و ترجیح نداریم، در عمل چه باید کنیم؟

________________________________________

1. J.L.Astin.

2. Locutionary act.

3. illocutionry.

4. Perlocutionary act.

5. John searl.

6. ر.ک: علیرضا قائمى‏نیآ وحى و افعال گفتارى، ص 80 به بعد.

7. آنالوژى (analogies).

8. ر.ک: رضا حاج ابراهیم، «نگاهى بر بسط تجربه نبوى»، ص 16 به بعد.

9. همان، ص 17.

10. ر.ک: ایان باربور، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهى، ص 192 به بعد.

11. ر.ک: رضا حاج ابراهیم، نگاهى بر بسط تجربه نبوى، ص 18.